به گزارش خبرگزاری ایمنا، شبکه‌های اجتماعی با قابلیت‌هایی همچون ایجاد محیطی شخصی و فضای گسترده تعامل با دوستان، بیان نظرات و مخالفت با نظرات دیگران، استفاده از تفریحات و محتواهای مختلف رسانه‌ای که در اختیار مخاطب قرار می‌دهد، حسی از کنترل شخصی و اراده فردی را به کاربر خود منتقل می‌کند که این نحوه عمل و حس کنترل، یکی از اصلی‌ترین دلایل گرایش افراد به‌ویژه جوانان به شبکه‌های اجتماعی است.
شبکه‌های اجتماعی و مجازی امکانات متعدد و پرهیجانی را به کاربران خود ارائه می‌دهد، وجود ویژگی تنوع‌طلبی و هیجان‌خواهی در نوجوانان نیز عاملی برای گرایش آن‌ها به سمت این فضا است که موجب می‌شود نوجوان ساعت‌ها زمان خود را به استفاده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی اختصاص دهد.
برخی نوجوانان به دلیل ویژگی‌های شخصیتی و تغییرات سبک زندگی خاصی که دارند، ترجیح می‌دهند در عین تنهایی و داشتن زندگی خصوصی، با جهان پیرامون خود ارتباطات گسترده‌ای برقرار کنند و شبکه‌های اجتماعی این شرایط را برای آن‌ها فراهم می‌کند، برخی دیگر از نوجوانان نیز برای رهایی از تنش روزمره و ایجاد فراغت به سمت این فضا تمایل پیدا می‌کنند.
برخی متخصصان معتقد هستند که استفاده مکرر از اینترنت و فضای مجازی می‌تواند کاربر را دچار اعتیاد اینترنتی و رسانه‌ای کند که در این شرایط با قطع شدن اینترنت یا بروز اختلال در ارائه خدمات شبکه‌های اجتماعی، کاربر دچار افسردگی و اضطراب می‌شود و برای رهایی از این حالت ناخوشایند مجدد به سمت استفاده از این شبکه‌ها روی می‌آورد، در جوامع امروز این موضوع به یک چالش یا گاهی ابرچالش اجتماعی که زمینه‌ساز آسیب‌های بسیاری بوده، بدل شده است، بنابراین می‌طلبد والدین راهکارهای مؤثری را برای استفاده فرزندان خود از فضای مجازی مد نظر قرار دهند تا بتوان با مدیریت صحیح این موضوع از بروز اختلالات روانی و آسیب‌های اجتماعی پیشگیری کرد.
هنجار جدیدی تحت عنوان استفاده چندرسانه‌ای / عامل گرایش نوجوانان به فضای مجازی چیست؟
فاطمه آقابابایی، روان‌شناس تخصصی کودک و نوجوان و بازی درمانگر درباره علت گرایش جوانان و نوجوانان به استفاده از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: زندگی جوانان و نوجوانان نسل جدید به رسانه‌ها به‌ویژه فضای مجازی گره خورده است و بسیاری از فعالیت‌های خود را به کمک آن مدیریت می‌کنند، همچنین آن‌ها با اهداف مختلفی همچون برقراری ارتباط با دوستان، انجام تکالیف تحصیلی، بازی کردن، ساخت ویدئو و تماشای آن از فناوری دیجیتال استفاده می‌کنند.
وی با اشاره به یکی از هنجارهای موجود در جوامع می‌افزاید: با وجود استفاده بیش از اندازه از فناوری‌های دیجیتال، هنجار جدیدی همه‌گیر شده است که به آن استفاده چندرسانه‌ای می‌گویند، به این معنی که نوجوانان هم‌زمان از چند رسانه مختلف همچون تلویزیون و شبکه‌های اجتماعی و مجازی استفاده می‌کنند که به مراتب عواقب ناگوار و آسیب‌هایی را با خود به همراه دارد.
این محقق و بازی درمانگر کودکان و نوجوانان با بیان اینکه عوامل متعددی در گرایش‌های نوجوانان و نوجوانان به فضای مجازی تأثیرگذار است، ادامه می‌دهد: یکی از مهم‌ترین علت‌های گرایش نوجوانان به این فضا مربوط به به یکی از ویژگی‌های رشدی آن‌ها تحت عنوان هویت‌یابی است، در واقع به دلیل تغییر زیست بوم زندگی نوجوانان و جوانان وجود پر رنگ فضای مجازی است، همچنین امروزه مهم‌ترین عامل هویت‌بخشی به جوانان و نوجوانان و جامعه‌پذیری آن‌ها همین فضای مجازی است.
آقابابایی با تاکید بر اینکه در حال حاضر کاربران نوجوان و جوان به شدت تحت تأثیر فضای مجازی هستند و به نظر می‌رسد در این فضا دائم در حال بازیابی هویت خود هستند، عنوان می‌کند: یکی دیگر از عوامل مؤثر در هویت‌جویی نوجوانان تبعیت از گروه‌های هم‌سال و دریافت انگیزه برای کسب محبوبیت بیشتر است، امروزه شاهد هستیم که فضای مجازی و پیام‌رسان‌های اجتماعی عاملی برای تمایزیافتگی و مقایسه خود با دیگران است، به عبارتی دریافت لایک و دنبال‌کنندگان بیشتر در شبکه‌های اجتماعی برای برخی نوجوانان دارای افتخار است.
وی اضافه می‌کند: دو مفهوم مهم و اساسی «نیاز به شهرت» و «هویت‌یابی» از عوامل مهم برای حضور هرچه پررنگ‌تر نوجوانان و جوانان در شبکه‌های اجتماعی و امکان ایفای نقش‌های متفاوت در فضای مجازی است، این امر موجب می‌شود تا جوانان و نوجوانان اشتیاق بیشتری برای افزایش محبوبیت و دنبال‌کننده داشته باشند.
علل اعتیاد رسانه‌ای جوانان و نوجوانان
این روان‌شناس کودک و نوجوان با بیان اینکه انسان به طور ذاتی نیاز به تعلقات اجتماعی دارد، خاطرنشان می‌کند: تمام افراد نیازمند برخورداری از احساس قدرت، ارزشمندی، پذیرفته شدن و مورد توجه قرار گرفتن در میان دیگر افراد جامعه هستند؛ گرایش و تمایل افراد به مشهور شدن دارای عوامل مختلفی است که بخش قابل توجهی از آن به احساس نیاز و پاسخ‌دهی مناسب به آن بازمی‌گردد.
آقابابایی می‌افزاید: گاهی اوقات افراد میل به قدرت و شهرت دارند و برای رفع این نیاز تصمیم می‌گیرند تا با استفاده از امکانات و شرایط موجود به آن دست پیدا کنند، روی آوردن به فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی به آن‌ها کمک بسیاری می‌کند تا به این نیاز خود پاسخ دهند، البته باید بدانیم که این پاسخ موقتی است و در نهایت می‌تواند زمینه‌ساز آسیب‌های بسیاری شود.
وی با بیان اینکه عوامل مختلفی همچون ضعف سلامت تربیتی، نبود وجود هیجانات مثبت در خانواده، اختلالات شخصیت نمایشی و اختلال خودشیفتگی می‌تواند در اعتیاد رسانه‌ای افراد به‌ویژه جوانان و نوجوانان تأثیرگذار باشد، تاکید می‌کند: ارزش‌های فردی و اجتماعی باید به خوبی در جوامع انسانی تعریف شود، همچنین باید سلامت تربیتی و روابط سالم و پایدار در خانواده‌ها حاکم باشد تا افراد با ورود به فضای اجتماعی و عمومی رفتارهای نابه‌هنجار و نادرست از خود بروز ندهند، برای مثال با انتشار عکس‌های متعدد از خود قصد جلب توجه داشته باشند.
این بازی درمانگر می‌گوید: امروزه تصویری که نوجوان از خود دارد، بیش از پیش تحت تأثیر رسانه‌های اجتماعی، سلبریتی‌ها و تبلیغات است، به عنوان مثال اگر نوجوانی به صورت مرتب در فضای مجازی، عکس‌های افراد مشهور یا تصاویر زیباسازی‌شده دیگران از خودشان را مشاهده کند، دست به مقایسه خود با آن‌ها می‌زند و حس به اندازه کافی خوب نبودن به او دست می‌دهد یا اینکه چهره زیبایی ندارد و به اندازه کافی لاغر نیست، این رفتار در نهایت می‌تواند بر شخصیت، سبک زندگی و رفتار غذایی او تأثیر گذارد، بنابراین مهم است که این موضوع آسیب‌شناسی و راهکارهایی برای پیشگیری از آن ارائه شود، در این راستا می‌توان از افراد متخصص کمک گرفت تا بتوان در خانواده، مدرسه و اجتماع، شرایط و محیطی عاری از آسیب‌هایی که فضای مجازی به جسم و روان نوجوانان و جوانان می‌زند، دست پیدا کرد.
تأثیر فضای مجازی بر تغییر سبک زندگی جوانان و نوجوانان
آقابابایی با اشاره به تأثیر فضای مجازی بر سبک زندگی جوانان و نوجوانان عنوان می‌کند: رسانه‌های اجتماعی می‌تواند بر تصمیماتی که نوجوانان در مورد سلامتی و سبک زندگی خود می‌گیرند، تأثیر بسزایی داشته باشد، برای مثال استفاده بیش از حد از محتوای رسانه‌ای می‌تواند بر تغییر سبک غذایی و ترویج رژیم غذایی ناسالم یا حتی سوق دادن جوان و نوجوان به سمت استعمال مواد مخدر تأثیر گذارد و آن را برای مخاطب خود با جلوه‌ای جذاب نشان دهد.
وی ادامه می‌دهد: بیشتر مخاطبان دنیای مجازی مایل هستند، بهترین جنبه خود را در این فضا به نمایش گذارند و نقص‌ها و کمبودهای خود را بروز ندهند، به عبارتی فضای مجازی به فضایی برای نمایش بهترین مکان‌ها، بهترین سفرها، بهترین لباس‌ها یا افرادی بیش از حد موفق و پول‌دار تبدیل شده است و این می‌تواند منجر به مقایسه بی‌انتها در جوانان و نوجوانان شود، این مقایسه کردن‌ها می‌تواند در نهایت به مشکلات سلامت روان همچون افسردگی یا مشکلات تحصیلی منجر شود.
این دکتری روان‌شناسی سلامت خاطرنشان می‌کند: رسانه و فضای مجازی می‌تواند محیط مناسبی برای دسترسی به اخبار و اطلاعات روز جهان باشد، اما در عین حال ممکن است از آن به شیوه‌های منفی استفاده شود، به عنوان مثال اخبار جعلی ممکن است بر مخاطبان جوان و نوجوان تأثیر گذارد و آن‌ها اطلاعات نادرستی در مورد یک حادثه، شخصیت عمومی یا افراد مشهور را باور کنند یا انجمن‌های برخط ممکن است نگرش‌های مغرضانه و نفرت‌انگیز را ترویج دهند که در این باره نیز باید مدیریت صحیحی را با ارتقای سواد رسانه داشته باشیم.
راهکارهای کنترل والدین برای استفاده فرزندان از فضای مجازی
امیرمحمد ذوالفقاربیک، برگزیده ملی المپیاد سوادرسانه‌ای، مربی و مصحح ادوار المپیاد سوادرسانه‌ای دانش‌آموزان و عضو انجمن علمی روان‌شناسی دانشگاه شهید بهشتی پیرامون راهکارهای کنترل والدین برای استفاده فرزندان از فضای مجازی به خبرنگار ایمنا می‌گوید: به تناسب سن و دوره رشدی که فرزند در آن قرار دارد، باید بر توانمندسازی آن‌ها تمرکز کنیم و بسنجیم که فرزندمان شرایط پذیرش آموزش‌های لازم در راستای تقویت تفکر انتقادی را دارد یا هنوز به شرایط مناسبی دست پیدا نکرده است.
وی درباره لزوم مواجهه و مقاومتی عقلانی در برابر محتواهای شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی می‌افزاید: فرزندان با آموزش و تقویت تفکر انتقادی می‌توانند مواجهه و مقاومتی عقلانی در برابر محتواهای شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی داشته باشد، بنابراین اگر فرزندان در شرایط پذیرش این آموزش‌ها قرار داشتند، باید آموزش‌های مؤثر ارائه و مهارت‌های لازم در آن‌ها تقویت شود تا بتوانند در مقابل تأثیر محتواهای فضای مجازی خود را واکسینه کنند.
مربی و مصحح ادوار المپیاد سوادرسانه‌ای دانش‌آموزان با بیان اینکه کودکان توانایی دریافت آموزش تفکر انتقادی را ندارند، ادامه می‌دهد: با توجه به اینکه کودکان در شرایط سنی خاصی قرار دارند و نمی‌توانند تفکر انتقادی را به خوبی آموزش ببینند، والدین به عنوان یکی از ضلع‌های مهم تعلیم و تربیت کودک باید به رژیم مصرف رسانه فرزند خود توجه ویژه‌ای داشته باشند، یعنی برای استفاده کودک از فضای مجازی برنامه‌ریزی مشخصی تعیین کنند و به آن پایبند باشند تا زمانی که فرزندشان به سنین نوجوانی و جوانی رسید، بتوانند مدیریت صحیحی را در این زمینه داشته باشند.
ذوالفقاربیک با اشاره به مسئولیت والدین درباره میزان مصرف رسانه‌ای فرزندان عنوان می‌کند: والدین باید نظارت و کنترل کافی بر فعالیت فرزند خود در رسانه‌ها داشته باشند و با مراجعه به محتواهای گوناگون فضای مجازی، مواردی که مناسب فرزند خود می‌دانند را در اختیارش قرار دهند، چرا که والدین در این راستا مسئولیتی بسیار خطیر و تأثیرگذار دارند و باید توجه دوچندانی بر مصرف رسانه‌ای فرزند خود داشته باشند.
بر این اساس، استفاده به اندازه از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در طول روز و برنامه‌ریزی مناسب و دوری از فعالیت بی‌هدف در این فضاها می‌تواند از اعتیاد رسانه‌ای پیشگیری کند که در این راستا نقش والدین بسیار مؤثر است و می‌طلبد تربیت رسانه‌ای و سواد رسانه‌ای فرزندان خود را ارتقا دهند و آن‌ها را از آسیب‌های روحی و روانی محافظت کنند، همچنین جوانان و نوجوانان باید بر رشد چندجانبه خود تمرکز داشته باشند و فرصت‌های خود را در این فضاها از بین نبرند، بنابراین نیاز نیست که همواره برخط (آنلاین) باشند و باید زمانی را برای سایر امور زندگی و ایجاد تفریح‌های سالم اختصاص دهند.