به گزارش خبرگزاری ایمنا از خراسان رضوی، مشهد؛ شهری که به خاطر حرم مطهر امام رضا (ع) و معنویت بی‌نظیرش در جهان شناخته می‌شود، رازهای دیگری نیز در دل خود دارد، خانه‌های قدیمی و تاریخی این شهر، به‌عنوان گنجینه‌های پنهان، داستان‌های زیادی برای گفتن دارند، داستان‌هایی از زندگی، فرهنگ، هنر و معماری گذشتگان.
این خانه‌ها، با معماری اصیل ایرانی و جزئیات ظریف و چشم‌نواز، نمونه‌های بی‌نظیری از هنر و ذوق معماران ایرانی در ادوار مختلف هستند، از کاشی‌کاری‌های پیچیده و گچ‌بری‌های هنرمندانه تا حوض‌های آبی و حیاط‌های دل‌انگیز، هر خانه، یک قطعه از تاریخ و فرهنگ غنی مشهد را به نمایش می‌گذارد.
در این گزارش در سفری جذاب به دنیای این خانه‌های تاریخی می‌رویم و با معماری، تاریخچه و سبک زندگی ساکنان گذشته‌ی این خانه‌ها آشنا می‌شویم، از معماری سنتی و الگوهای هندسی گرفته تا مصالح بومی و شیوه‌های ساخت، هر جزئیات این خانه‌ها، حکایتی از هنر و زندگی در گذشته‌ی مشهد را برای ما بازگو می‌کند. با ما همراه باشید تا به کشف این گنجینه‌های پنهان بپردازیم و از زیبایی و شکوه آنها لذت ببریم.
معروفترین خانه‌های تاریخی مشهد
خانه توکلی: این خانه با معماری اصیل ایرانی در زمان قاجار، در یکی از قدیمی‌ترین خیابان‌های مشهد (نواب صفوی) قرار گرفته و چند وقتی است به پایگاه میراث فرهنگی در محدوده حرم مطهر تبدیل شده است، این خانه متعلق به تاجری به نام کشمیان بوده که بعدها توسط فردی به نام توکلی خریداری شده است، از مهمترین المان‌های خانه تاریخی توکلی می‌توان به کتیبه کاشی‌کاری‌شده در ورودی خانه، ستون‌های آجری در نمای ساختمان، کتیبه‌های سنگی و طاق‌های قوسی شکل آن اشاره کرد.
این خانه تاریخی در خیابان نواب صفوی، کوچه عسکریه قرار دارد و از ساعت ۸:۰۰ صبح تا ۱۵:۰۰ عصر به صورت رایگان در اختیار بازدیدکنندگان قرار دارد.
خانه داروغه: این خانه در زمان قاجار به دست داروغه مشهد (یوسف‌خان هراتی) توسط معماران روسی بنا شد تا از میهمانان خارجی در آن پذیرایی شود، خانه بعد از سقوط قاجار تا سال ۱۳۶۶ بدون استفاده ماند و از آن زمان تا ۱۳۹۰ به محل تجمع هیئت‌های مذهبی تبدیل شد و سپس شرکت مسکن‌سازان ثامن آن را مرمت و تبدیل به یکی ارزشمندترین خانه‌های تاریخی مشهد کرد.
از مهمترین ویژگی‌های این خانه تاریخی می‌توان به تلفیقی از سبک ایرانی با روسی، ایوان‌های طاق‌دار قوسی‌شکل (نماد ایرانی)، شیشه‌های رنگی (نماد ایرانی)، تندیس‌های گچی (نماد روسی) اشاره کرد، خانه تاریخی در خیابان نواب صفوی، راسته حوض مسگران، کوچه داروغه قرار دارد و از ساعت ۸:۰۰ تا ۱۴:۰۰ و ۱۶:۰۰ تا ۱۹:۰۰ به صورت رایگان در اختیار علاقه‌مندان قرار دارد.
خانه ملک: یکی از بهترین خانه‌های تاریخی مشهد، خانه ملک است که به حسین ملک از زمان قاجار تعلق داشته است، فردی نیکوکار که اراضی مانند کتابخانه ملی، دو بیمارستان و باغ وکیل‌آباد را وقف کرده است، اکنون بخش بیرونی بنا (دو طبقه) باقی مانده است، طبقه بالا با سقف مشبک و منبت‌کار چوبی و شومینه گچبری خودنمایی می‌کند، در حال حاضر خانه ملک، یک مرکز اداری، فرهنگی و هنری با کارگاه‌های زنده هنری است و بیش از ۱۰ کارگاه فعال دارد.
این خانه تاریخی در ضلع شرقی خیابان امام خمینی (ره)، مقابل ساختمان دارایی قرارداد و از ساعت ۸:۰۰ تا ۱۷:۰۰ به صورت رایگان میزبان بازدیدکنندگان گرامی است.
خانه پیشه‌وران: از دیگر خانه‌های قدیمی مشهد، پیشه وران است که با توجه به نداشتن کتیبه و تاریخ ساخت، حدس زده می‌شود به اواخر دوران قاجار بازگردد، در این خانه تاریخی می‌توانید از سبک و وسایل ویژه زندگی مشهدی‌ها، اتاق‌های زمستانی با پنجره‌های رو به آفتاب، اتاق‌های تابستانی طوری که باد از آن عبور کند، دیدن کنید.
با احیای این بنای شگفت انگیز بازمانده از دوران قاجار و افتتاح کافه رستوران حوالی، بخشی از هویت تاریخی و فرهنگی شهر به میان روزمرگی جوانان آورده شده است تا بستری برای زیستن در معماری باشکوه ایرانی فراهم شود، این مکان تاریخی که به کافه سنتی تبدیل شده است در خیابان آخوند خراسانی ۵، کوچه سه شهید قرار دارد.
خانه رجایی: خانه رجایی که قدمت آن به دوران قاجار بازمی‌گردد تا چند سال پیش، کاربری مسکونی داشته و اکنون به مهمانسرا تبدیل شده است، اما همچنان با وجود حیاط بزرگ و دلباز با سه باغچه، حوضی فیروزه‌ای‌رنگ و کفپوش‌های آجری حیاط جاذبه‌های زیبایی دارد، این خانه تاریخی در خیابان امام رضا (ع)، خیابان دانش غربی، سرشور ۲۰ واقع شده است.
فرهنگسرای بهشت: این فرهنگسرا با بیشینه ۸۰ سال در یکی از قدیمی‌ترین محله‌های مشهد یعنی نوغان قرار دارد، جالب است بدانید این مکان تغییرهای متعددی داشته است، در ابتدا به عنوان دبیرستان مستوفی و در سال ۱۳۸۳ به فرهنگسرای بهشت تغییر کاربری پیدا کرد و در سال ۱۳۸۴ به عنوان اثر ملی ثبت شد.
این مکان تاریخی در خیابان امام خمینی (ره)، خیابان جنت واقع شده است و روزهای شنبه تا چهارشنبه از ساعت از ۸:۰۰ صبح تا ۱۶:۰۰ عصر به صورت رایگان در اختیار گردشگران قرار دارد.
خانه امیری: این خانه تاریخی در نزدیکی حرم امام رضا (ع) قرار دارد و بسیار متفاوت از دیگر خانه‌های قدیمی این شهر است، خانه امیری با تلفیقی از معماری ایرانی و اروپایی در زمان قاجار ساخته شده است، از ویژگی‌های خاص این خانه می‌توان به دو سره بودن آن (دو طرف به دو خیابان متفاوت راه دارد)، نمای هر طرف ساختمان با طرف دیگر متفاوت است و تزئینات شامل آجرکاری و کاشی‌کاری‌های زیبای آن اشاره کرد، این خانه تاریخی در خیابان نواب صفوی، نواب صفوی ۹، پلاک ۳۵۱ واقع شده است.
خانه کوزه کنانی: این خانه تاریخی مشهد هم‌اکنون به عنوان میراث فرهنگی استان و نیز موزه مشروطیت با معماری منحصر به فردی خودنمایی می‌کند، خانه کوزه کنانی با جزئیات زیبایی همچون نمای خارجی سفید، درب و پنجره چوبی، استفاده از دالبرهای روسی، هشتی ورودی با بدنه آجری و پوشش کاربندی و تزئینات آجری فضایی چشم‌نواز را برای بازدیدکنندگان و علاقه‌مندان فراهم کردهو این خانه تاریخی خیابان شیرازی، کوچه چهار باغ، کوچه پنجه واقع شده است.
خانه اردکانی: خانه اردکانی یا همان خانه دولابیان یک شاهکار هنری از دوران قاجار است، جالب است بدانید این خانه هنوز کاربری مسکونی دارد، به همین جهت فقط از بخش بیرونی آن می‌توان بازدید کرد، این خانه به اردکانی بزرگ تعلق داشته و توسط خانواده دولابیون خریداری شده است، از جلوه‌های زیبای این خانه هم می‌توان به اتاق‌های مخصوص تابستان و زمستان، آب‌انبار، تنور، حوضخانه و شاه نشین اشاره کرد، این خانه تاریخی بلوار وحدت، وحدت ۲۱، کوچه صفارهروی (کوچه ساربان‌ها)، بن‌بست دوم سمت چپ، پلاک ۱۲۷ واقع شده است.
به سراغ حجت الاسلام حسن منصوریان رئیس کمیسیون فرهنگی زیارت گردشگری و رسانه شورای شهر مشهد رفتیم تا نگاه مدیریت شهری در موضوع خانه‌های تاریخی را جویا شویم.
وی با بیان اینکه این موضوع از نگاه سیاست‌گذاری شهری به خانه‌های تاریخی کمی متفاوت است، به خبرنگار ایمنا می‌گوید: به ارزش تاریخی و فرهنگی این بناها واقف هستیم و اهمیت حفظ آنها را به خوبی درک می‌کنیم، اما مسئولیت ما فراتر از جنبه‌های صرفاً فرهنگی است، چرا که باید به جنبه‌های اقتصادی، اجتماعی و شهرسازی نیز توجه کنیم.
وی می‌افزاید: حفظ خانه‌های تاریخی مشهد، یک اولویت برای شهرداری است، اما این کار با چالش‌های زیادی همراه است، محدودیت‌های بودجه، مشکلات مالکیت و نیاز به هماهنگی با سازمان‌های مختلف از جمله این چالش‌ها هستند، تلاش می‌کنیم با برنامه‌ریزی دقیق و همکاری با بخش خصوصی و سازمان‌های مردم نهاد، این چالش‌ها را برطرف کنیم.
حجت‌الاسلام منصوریان ادامه می‌دهد: یکی از راهکارهای ما، تبدیل این خانه‌ها به موزه و کافه کتاب و پاتوق‌های محله است، این کار نه تنها به حفظ این بناها کمک می‌کند، بلکه موجب رونق اقتصادی منطقه و ایجاد فرصت‌های شغلی می‌شود، همچنین، ما در تلاش هستیم با ارائه مشوق‌های مالی و تسهیلات اداری، مالکان این خانه‌ها را به مرمت و نگهداری آنها ترغیب کنیم.
رئیس کمیسیون فرهنگی زیارت گردشگری و رسانه شورای شهر مشهد با بیان اینکه آگاهی‌بخشی به شهروندان مهمترین چالش ماست، می‌گوید: باید به مردم نشان دهیم که این خانه‌ها، جزئی از هویت و تاریخ شهر ما هستند و حفظ آنها، مسئولیتی مشترک است، با برگزاری کارگاه‌ها، نمایشگاه‌ها و برنامه‌های آموزشی، سعی می‌کنیم اهمیت این موضوع را به شهروندان بیان کنیم، در نهایت، هدف این است که خانه‌های تاریخی مشهد، نه فقط به عنوان بناهای قدیمی، بلکه به عنوان نمادهای زنده فرهنگ و تاریخ این شهر، برای نسل‌های آینده حفظ شوند، این یک وظیفه مدیریتی و شهرداری است که با همکاری همه شهروندان به انجام خواهد رسید.
همچنین توحید فروزانفر، رئیس هیئت مدیره انجمن صنفی راهنمایان گردشگری استان خراسان رضوی در خصوص اثرگذاری وجود خانه‌های تاریخی بر رشد و توسعه اقتصادی و گردشگری استان به خبرنگار ایمنا می‌گوید: خانه‌های تاریخی می‌تواند در رشد و توسعه هر شهری مفید واقع شوند، این موضوع در اصل برای خود دارای یک الگوی جهانی است و فقط مربوط به ما و کشور ما نمی‌شود.
وی می‌افزاید: در حال حاضر شاهد این هستیم که این خانه‌ها به تعداد زیاد در شهر مشهد وجود دارند و در حال رشد هستند.
فروزانفر ادامه می‌دهد: زائری که به مشهد به قصد زیارت سفر می‌کند، قاعدتاً اوقات و زمانی هم به فراغت و سیاحت خود اختصاص می‌دهد، همچنین به جایی برای اسکان نیاز دارد، پس چه بهتر که از داشته‌های فرهنگی خود استفاده کنیم.
وی با بیان اینکه رونق بخشیدن به این خانه‌های تاریخی و بافت‌های زیبای آنها و بافت‌های تاریخی موجب ایجاد اشتغال در استان شده و همچنین زمینه فرصت‌زایی برای فکر و بررسی سرمایه‌گذاری ایجاد می‌کند که این خود آغازگر راه بزرگ شکوفایی اقتصادی و توسعه گردشگری مشهد است، می‌گوید: اداره میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان فعالیت خوبی در زمینه خصوصی‌سازی داشته است و در حال حاضر دارای اقامتگاه‌های خوبی در سطح شهر و استان خود هستیم.
فروزانفر می‌افزاید: خصوصی‌سازی نقش خوبی در پیشبرد اهداف دارد و هرچه بتوانیم جلب اعتماد برای سرمایه‌گذاران داشته باشیم که این سرمایه بتواند یک کار اجرایی خوب را ارائه دهد و با استانداردهای گردشگری مطابقت داشته باشد و فضای مناسبی را ایجاد کند، قطعاً در رونق کار و حوزه گردشگری در استان ما مؤثر خواهد بود.
وی با اشاره به وضعیت کنونی ادامه می‌دهد: تا به امروز به دیدگاه من کمی از برنامه‌های مهم خود عقب مانده‌ایم و باید بیشتر از این فعالیت داشته باشیم و امیدوارم با بینشی که در مجموعه میراث فرهنگی گردشگری و صنایع دستی استان وجود دارد، کم‌وکاستی‌ها بیش از قبل حل و فصل شوند، باید بتوانیم فرهنگ زیارت و سیاحت را در کنار یکدیگر به پیش ببریم.
رئیس هیئت مدیره انجمن صنفی راهنمایان گردشگری استان خراسان رضوی با بیان اینکه رسانه باید نقش بیشتری را در این زمینه ایفا کند، می‌گوید: خانه‌های تاریخی مشهد نیاز دارند به طور مرتب معرفی شوند، کارشناسان باید تحلیل‌های بیشتری ارائه دهند و صداوسیما و نشریات حضور فعال‌تر و جدی‌تری باید داشته باشند، نیاز است در هر خبر و گزارش یکی از خانه‌های تاریخی به صورت مکرر معرفی شود، همچنین با سرمایه‌گذاران و مالکان آنها صحبت شود و دغدغه‌های آنها را برطرف کنیم، باید این فرهنگ ایرانی و خراسانی و اصیل خود را به سایر هم‌میهنان خود معرفی کنیم، چشم‌انداز روشنی در این خصوص وجود دارد.
به گزارش ایمنا، خانه‌های تاریخی مشهد نه تنها ارزش معنوی دارند بلکه بخشی از هویت فرهنگی و اجتماعی این شهر را تشکیل می‌دهند، حفظ و نگهداری این بناها برای نسل‌های آینده ضروری است تا بتوانند با تاریخ غنی کشورشان آشنا شوند، بازدید از این مکان‌ها، فرصتی مناسبت برای آشنایی با فرهنگ ایرانی و تاریخ مشهد فراهم می‌آورد.
گزارش از محمد ظفر خبرنگار ایمنا در خراسان رضوی