به گزارش خبرگزاری ایمنا، با توجه به عوامل مؤثر در آسیب‌پذیری شهرها در برابر زلزله و نقش شهرسازی در کاهش این آسیب‌پذیری، می‌توان گفت سکونت‌گاه‌های انسانی از بدو پیدایش تاکنون همواره با مخاطرات طبیعی همچون زلزله، سیل، طوفان مواجه بوده‌اند و تسلط نیروهای طبیعی بر زندگی انسان‌ها و توانایی پایین انسان در کنترل آن‌ها موجب شده است تا سکونت‌گاه‌ها با استفاده از فنون و تدابیری در راستای به حداقل رساندن این آسیب‌ها شکل بگیرند.
امروزه با وجود پیشرفت تکنولوژی و افزایش دانش و توانایی انسان در کنترل بلایای طبیعی، شهرها هنوز هم با این مخاطرات مواجه هستند و از این منظر آسیب‌پذیرند، از این‌رو افزایش ایمنی شهرها در مواجه با این مخاطرات، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است؛ هرچند فنون ایمن‌سازی شهرها در برابر انواع آسیب‌ها با گذشته تفاوت‌های بسیار زیادی پیدا کرده است.
هر ساله وقوع سوانح طبیعی در همه کشورها موجب زیان‌های اقتصادی و تلفات انسانی زیادی می‌شود؛ در جوامع مختلف میزان خسارات این بلایای طبیعی به میزان توسعه یافتگی، تراکم جمعیت، ایمنی ساختمان‌های روستاها و شهرها، آمادگی افراد و جامعه در زمینه رعایت نکات ایمنی بستگی دارد.
یکی از مهمترین سوانح طبیعی «زلزله» است که در این رابطه علاوه بر رعایت اصول صحیح شهرسازی در مناطق زلزله‌خیز، با رعایت نکات ایمنی می‌توان آسیب‌های ناشی از وقوع زلزله را تا حد زیادی کاهش داد، همچنین شناخت پدیده زلزله و سایر سوانح طبیعی و ارائه الگوهای مناسب برای رفتار جمعی و فردی مردم در قبل، حین و بعد از این سوانح می‌تواند از اثرات مخرب آن‌ها را کاهش دهد.
عوامل مؤثر در آسیب‌پذیری شهرها در برابر زلزله را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم‌بندی کرد که شامل عواملی که با عنوان عوامل انسان‌ساز تلقی می‌شود و مبنای تشکیل آن‌ها ریشه‌ای طبیعی دارد؛ اگر در ساخت یک بنا از استانداردهای مهندسی و اصول مقاوم‌سازی پیروی شود، به میزان قابل توجه می‌توان ساختمان را در برابر زلزله مقاوم‌سازی کرد. هر چند مقاوم‌ترین و مستحکم‌ترین ساختمان‌ها در برابر زلزله‌های چند ریشتری شدید دچار آسیب می‌شود، اما تا حد امکان باید از وقوع حوادث احتمالی جلوگیری کرد یا آن‌ها را به حداقل رساند.
کاهش زیان‌های ناشی از زلزله، تنها مرتبط با روش‌های ساخت‌وساز ساختمان‌ها جهت افزایش مقاومت در برابر زلزله نیست، بلکه مقابله با زلزله فراتر از رعایت اصولی فنی برای مقاوم‌سازی ساختمان‌ها است؛ در این رابطه شهرسازی و برنامه‌ریزی شهری از جمله کارآمدترین سطح برنامه‌ریزی برای کاهش آسیب‌پذیری شهر در برابر زلزله است.
از جمله مهمترین راه‌های کاهش اثرات حوادث، می‌توان به توسعه توان دستگاه‌های کشور در مدیریت بحران، امدادرسانی و پیشگیری از حوادث اشاره کرد، بخش دیگری هم مربوط به آگاهی و اطلاع مردم نسبت به انواع حوادث و راه‌های مقابله با آسیب‌های بحران است.
برای انجام اقدامات در راستای کاهش آسیب‌پذیری سازه‌ای و غیرسازه‌ای نباید از نقش‌های مدیریتی، آموزشی و آمادگی مردم در این سوانح غافل بود، زیرا زمین از بلایا و سوانح طبیعی گریزی ندارد، اما می‌توان با مدیریت صحیح، اقدامات پیشگیرانه و آگاه‌سازی جامعه، از اثرات این بلایا هر چه بیشتر کاهش داد.
لزوم حرکت به سمت حرفه‌مند شدن مجریان ذی‌صلاح ساختمان‌ها / ناظران کم‌کار باید توبیخ و بازخواست شوند
رسول میرباقری، رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان در این‌باره به خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: در موضوع شهرسازی و شهر پایدار در برابر زلزله چند نکته وجود دارد، نخست اینکه از زمانی که مقررات ملی ساختمان و آئین‌نامه‌های مختلف در رشته مهندسی عمران و معماری تدوین شد و جامه عمل پوشید، کم کم به سمت ساخت ساختمان‌های قانونی با ضوابط و مقررات ملی ساختمان و آئین‌نامه‌های بین‌المللی پیش رفتیم.
وی می‌افزاید: در شهر اصفهان این ادعا را داریم که با توجه به رعایت‌کردن بعضی نکات، حداقل عمر مفید ساختمان رعایت می‌شود و به دلیل مقدمات و بعضی مسائل ایجاد شده، ساختمان‌های ایمن در حال ساخت است.
رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح می‌کند: در فرایند ساخت، هنگامی که مالک یا مالکان یک پلاک یا یک مجموعه اقدام به دریافت پروانه ساختمانی انجام می‌کنند، چهار مهندس طراح و چهار مهندس ناظر دارد که به شرح وظایف و دستورالعمل‌های پیش‌بینی مهندسان طراح و ناظر در مبحث دوم مقررات ملی ساختمان اشاره شده است؛ در این راستا ناظران وظیفه دارند در هر مرحله ساختمان را کنترل کنند و بیشترین وظیفه مهندسان ناظر نیز این است که تمام دیتایل‌ها (در طراحی ساختمان به معنای جزئیات و اجزای کوچک و مهمی است که در اجرای ساختمان بررسی و در نقشه‌ها و طرح‌های ساختمانی نمایش داده می‌شود) که جزئیات نقشه سازه طبق آن طراحی شده است، کنترل و اجرا کنند.
میرباقری خاطر نشان می‌کند: وقتی قرار است ساختمان احداث شود، یک نقشه سازه برای آن تهیه می‌شود که مهندس محاسب در رشته مهندسی عمران باید سازه آن را طراحی کند؛ طراحی سازه باید بر اساس آئین‌نامه‌ها باشد، به‌عنوان مثال اگر اسکلت فلزی باشد، مبحث دهم مقررات ملی ساختمان و چنانچه اسکلت بتنی باشد، طبق مبحث نهم مقررات ملی ساختمان ملاک عمل آئین‌نامه و ضابطه آن است.
وی با بیان اینکه آئین‌نامه جداگانه‌ای با عنوان «۲۸۰۰ زلزله» وجود دارد که استان‌های را بر اساس خط زلزله و کمربند زلزله گونه‌بندی و تفکیک کرده است که بر این اساس بعضی شهرها و استان‌ها در خط زلزله قرار گرفتند و بعضی از آن‌ها در آن در خط قرار نگرفتند، می‌گوید: وقتی مهندس محاسب می‌خواهد ساختمان را محاسبه می‌کند، بر اساس گونه‌بندی نوع خاک آن محل که نوع یک، دو یا سه باشد، مقاومت فشاری بتن و آنتن‌های دخیل در طراحی سازه رعایت می‌شود.
رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح می‌کند: از زمانی که سازمان‌های نظام مهندسی به‌عنوان یک ان‌جی‌او تخصصی در این حوزه تشکیل شد، ادعا داریم که به سمت بهینه‌سازی، ایمن، قانونمند و نظام‌مند ساختن حرکت شده است.
میرباقری با بیان اینکه از سال‌ها پیش درباره مجریان ذی‌صلاح صحبت شده، اما جامه عمل نپوشیده است، می‌افزاید: در شهر اصفهان استفاده از مجریان ذی‌صلاح فقط ویژه گروه «د» ساختمانی الزام‌آور است، اما باید با پیش‌بینی سازوکارهای کارهای درست به این سمت پیش برویم که هر سازنده تجربی به میدان ساخت‌وساز ورود نکند.
وی ادامه می‌دهد: به‌عنوان مثال در بعضی موارد نقشه، قانون، کنترل و نظارت خوب وجود دارد، اما به دلیل نداشتن مجری خوب ساختمان‌های بی‌کیفیت ساخته می‌شود و بعد از مدتی نشست می‌کند که امکان دارد این اتفاق خسارت‌های جبران‌ناپذیری برای ساکنان و شهر به‌دنبال داشته باشد.
رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان تصریح می‌کند: ادعا داریم در شهر اصفهان به سمتی حرکت کردیم که با توجه به اینکه نظام مهندسی ساختمان استان اصفهان یکی از سازمان‌های نظام مهندسی خوب در کشور است و ناظران متعهد و متخصص وجود دارد، ساختمان‌های خوبی ساخته می‌شود؛ البته بعضی اوقات مشاهده می‌شود که ناظران سازه، معماری و برق به وظایف خود عمل نمی‌کنند و دقت و نظارت کافی را بر سر ساختمان‌ها ندارند.
رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان خاطر نشان می‌کند: در کل کشور حوادثی همچون «متروپل» را شاهد بودیم، اتفاقی بود که ضعف ناظران و مهندسان را نشان می‌داد که بر عملکرد نیروهای ساختمانی تسلط نداشتند و نظارت کافی بر احداث این ساختمان نشده بود.
میرباقری می‌گوید: در شهر اصفهان از ۱۲ سال پیش بتن‌ریزی از طریق خلاطه‌ها انجام می‌شد، اما کارگر ساختمانی علم لازم را در این زمینه نداشت که به چه صورت بتن را اختلاط کند، اما پس از اینکه الزام استفاده بتن‌های آماده با عیار و مقاومت فشاری خاص بر اساس جداول مبحث نهم مقررات ملی ساختمان بود، ساخت‌وسازها به سمت حرفه‌مندشدن پیش رفت.
وی با بیان اینکه شهر اصفهان تاکنون شهری پایدار بوده است و زلزله‌های خاصی نداشتیم، اما موضوع فرونشست، آلودگی‌ها و ناپایداری انرژی‌ها به بعضی ساختمان‌های این کلان‌شهر آسیب می‌زند، ادامه می‌دهد: با توجه و دقت نظر سازمان نظام مهندسی به‌ویژه ناظران کنترل‌های زیاد نقشه و خود سازه در حین اجرا، در حال حاضر شاهد ساخت ساختمان‌های مطلوب در شهر اصفهان هستیم، اما هنوز تا نقطه ایده‌آل فاصله داریم و باید اساتید دانشگاه و حرفه‌مندان به این موضوع ورود پیدا کنند و به سمت حرفه‌مندشدن مجریان ذی‌صلاح حرکت کنیم.
رئیس کمیسیون عمران، معماری، شهرسازی و بافت تاریخی شورای اسلامی شهر اصفهان تاکید می‌کند: ناظران کم‌کار باید توبیخ و بازخواست شوند، زیرا سرمایه یک مالک یا سرمایه‌گذار برای ساخت‌وساز پیش‌بینی شده است؛ امیدواریم به سمتی حرکت کنیم که بهترین ساختمان‌ها را در شهر اصفهان داشته باشیم.
تدوین سیاست‌های تشویقی در بهره‌گیری روش‌های مدرن ساخت‌وساز برای پایداری شهرهای ایران
وحید مهدویان، مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری در این‌باره به خبرنگار ایمنا می‌گوید: ایجاد و توسعه محیط‌های امن، پایدار و مقاوم در برابر خطرها از جمله مباحث مهم میان رشته‌ای شهرسازی، معماری و عمران است که در دهه‌های اخیر و با بروز اتفاقات ناگوار طبیعی در بیشتر نقاط کشور، بر اهمیت آن افزوده شده است و توجه به شاخص‌های پایداری در عناصر کالبدی تشکیل دهنده شهر اعم از ساختمان‌ها، شبکه معابر، فضاهای شهری در زمان طراحی، اجرا و بهره‌برداری را به امری ضروری بدل ساخته است.
وی می‌افزاید: از جمله اقدامات اساسی که تمام مشاوران تهیه طرح‌های شهری، مجریان و نیز مدیران شهری باید انجام دهند، شامل برنامه‌ریزی و مدیریت ریسک از طریق انجام مطالعات پهنه‌بندی خطرهای طبیعی به‌ویژه زلزله، توزیع متوازن و متعادل جمعیت در شهر، مکان‌یابی صحیح زیرساخت‌های حیاتی همچون بیمارستان‌ها است.
مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری تصریح می‌کند: طراحی و ایجاد شبکه معابر مناسب برای امدادرسانی، توسعه فضاهای باز و کمپ‌های اقامت اضطراری در زمان بحران، رعایت آئین‌نامه‌هایی همچون آئین‌نامه زلزله، مقررات ملی ساختمان در اجرا و بازسازی و مقاوم‌سازی ساختمان‌ها و استفاده از تکنولوژی‌های روز است.
مهدویان ادامه می‌دهد: آموزش و آگاهی‌بخشی به ذی‌نفعان اصلی شهر که شهروندان هستند، به روش‌های مختلف همچون کلیپ‌ها، برگزاری مانورهای نمایشی برای ارتقای فرهنگ ایمنی و آمادگی در برابر بحران، نقش سازنده‌ای در افزایش پایداری شهری دارد.
وی خاطرنشان می‌کند: از دیگر اقدامات پایه‌ای که لازم است توسط حاکمیت کلان کشور صورت گیرد، سیاست‌گذاری و تدوین قوانین و مقررات، به‌روزرسانی مداوم و نظارت بر اجرای دقیق آن‌ها، همچنین بهره‌گیری از سیستم‌های هوشمند برای اطلاع پیش از وقوع و نحوه مقابله در قالب واکنش سریع است که در کشورهای توسعه یافته‌ای همچون ژاپن، کره جنوبی شاهد آن هستیم.
مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری می‌گوید: با توجه به موقعیت جغرافیایی ایران به‌ویژه قرارگیری آن روی کمربند زلزله، عملیاتی‌کردن اقدامات ذکر شده از اهمیت دوچندانی برخوردار است.
مهدویان می‌افزاید: از اقدامات مهم می‌توان به انجام مطالعات پهنه‌بندی زلزله‌ای کشور و تهیه نقشه پهنه‌بندی زلزله ایران اشاره داشت که نقش بسیار مهمی در سیاست‌گذاری صحیح جانمایی شهرهای جدید یا برای توسعه شهرها دارد و در این‌باره مصوبات متعددی از جمله مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری سال ۱۴۰۱ تحت عنوان ضرورت تهیه پیوست کاهش خطر برای تمام طرح‌های توسعه و عمران اشاره داشت.
وی تصریح می‌کند: از جمله سیاست‌های در پیش گرفته شده، می‌توان به کاهش تمرکز در کلان شهرها و ایجاد شهرهای اقماری، ایجاد فضاهای باز و امن همچون پارک‌ها، کمپ‌های اسکان اضطراری اشاره کرد.
مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری خاطر نشان می‌کند: تمرکز دولت به‌ویژه در یک دهه اخیر بر بازسازی بافت‌های فرسوده شهرها بوده است که به‌دلیل ساختمان‌های قدیمی و ناپایدار با دارای تراکم جمعیتی بالا، بالاترین ریسک خطر را در شهرها دارند؛ تصویب ضوابط تشویقی ساخت‌وساز از جمله مصوبه مهر ۱۴۰۱ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران با عنوان سیاست‌ها و ضوابط تشویقی کالبدی متضمن نوسازی محله‌ای در بافت‌های فرسوده و ناکارآمد شهری از جمله آن‌ها است.
مهدویان ادامه می‌دهد: تصویب آئین‌نامه‌های مرتبط همچون آئین‌نامه زلزله، مباحث بیست‌وسه‌گانه مقررات ملی ساختمان نیز تأثیر بسزایی در احداث ساختمان‌های پایدار دارند که در این خصوص مهندسان طراح و ناظر و نیز سازمان نظام مهندسی ساختمان، نقش مهمی دارند.
وی می‌گوید: اعمال بیشتر سیاست‌های جامع برای کاهش تمرکز جمعیت در کلان‌شهرها با اولویت کلان‌شهرهای بالای دو میلیون نفر جمعیت، اجرای دقیق استانداردهای مقاوم‌سازی و جریمه برای تخلفات ساخت‌وساز، توسعه سامانه‌های هوشمند مدیریت بحران و تدوین سیاست‌های تشویقی در بهره‌گیری روش‌های مدرن ساخت‌وساز و استفاده از مصالح نوین در پروژه‌های شهری و بازسازی می‌تواند در پایداری شهرهای ایران، نقش بسزایی داشته باشد.
مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری خاطرنشان می‌کند: شهر اصفهان نیز از این قاعده مستثنی نبوده است؛ اگرچه در مقایسه با شهرهایی همچون تهران یا تبریز ریسک لرزه‌ای کمتری دارد، اما اصفهان را به‌طور کامل ایمن در برابر بلایای طبیعی از جمله زلزله می‌داند.
مهدویان می‌افزاید: وجود گسل‌های فعال اطراف اصفهان همچون گسل زفره و مهم‌تر از آن تهدید جدی فرونشست زمین، تهدیدی بالقوه برای ایمنی شهری آن محسوب می‌شود که با توجه به وجود بافت ارزشمند تاریخی و نیز سکونت حدود ۲۵ درصد از جمعیت شهر در بافت‌های فرسوده و ناپایدار، اهمیت پرداختن به آن را دوچندان کرده است.
بسته‌های تشویقی شهرسازی و ارائه تخفیف‌های مالی موجب رشد ۲۲ درصدی صدور پروانه ساختمانی در بافت فرسوده شهر اصفهان شد
مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری می‌افزاید: شهر اصفهان دارای حدود ۲۳۸۰ هکتار بافت فرسوده است که ۱۱ درصد مساحت شهر را شامل می‌شود و ۲۵ درصد جمعیت شهر را در خود جای داده است و شاخص اصلی آن، ناپایداری ساختمان‌ها و نفوذ ناپذیری گذرها است که این بخشی از شهر بالفعل، ناپایدار است.
مهدویان تصریح می‌کند: مدیریت شهری اصفهان سال گذشته بسته‌های تشویقی شهرسازی و نیز تخفیف‌های مالی را به تصویب رساند که ثمره آن در سال جدید، رشد ۲۲ درصدی صدور پروانه ساختمانی در این پهنه‌ها شده است.
وی می‌افزاید: ۱۹۵۰ هکتار از مساحت شهر اصفهان را بافت تاریخی تشکیل می‌دهد و آنچه از آمار قابل استنتاج است، کمتر از ۲۰ درصد ابنیه تاریخی آن مقاوم‌سازی شده است که تصویب معافیت حدود ۱۲۰۰ بنای تاریخی و نیز حدود ۳۳۰۰ ساختمان بلافصل آن‌ها از هزینه پروانه ساختمان در ۱۴۰۲، روند مقاوم‌سازی رشد چندانی نکرده، نیاز اتخاد سیاست‌های حمایتی تکمیلی به جهت افزایش سرمایه‌گذاری در آن‌ها می‌شود.
مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری با بیان اینکه یکی از چالش‌های جدی دیگر شهر اصفهان، فرونشست زمین و تحت تأثیر قرارگرفتن زیرساخت‌های حیاتی همچون بیمارستان‌ها، مراکز امدادرسانی و نیز خدمات زیربنایی از جمله لوله‌های گاز، آب و فاضلاب است، می‌افزاید: مطالعات جامعی طی سال‌های ۱۴۰۰ تا ۱۴۰۲ با حمایت شورای اسلامی شهر در شهرداری انجام و راهکارهای توقف آن ارائه شد که مستلزم همت مدیریت استان در اجرای آن است، در غیر این‌صورت در سال‌های آینده، شاهد اتفاقات ناگوار و به‌طور مشخص، ناپایداری جدی در شهر خواهیم بود.
مهدویان معتقد است: این تهدیدها، در بناهای تاریخی مهمی همچون میدان نقش‌جهان، سی‌وسه‌پل، مسجد جامع که ثبت جهانی اند، انعکاس بین‌المللی خواهد داشت و مرگ تدریجی آن‌ها از جمله مسجد سید را شاهد خواهیم بود.
وی ادامه می‌دهد: طبیعی است که در شرایط فعلی شهر اصفهان، اجرای راهکارهای مهار فرونشست مبتنی بر مطالعات انجام شده طی سال‌های گذشته، مقاوم‌سازی فوری ساختمان‌های عمومی و بیمارستان‌ها که در سال گذشته شناسایی شدند، تهیه و تحویل طرح جامع زلزله‌نگاری برای پایش گسل‌های منطقه و اعمال آن در طرح جامع جدید شهر که در مرحله تدوین است.
مشاور و دستیار شهردار اصفهان در امور شهرسازی و معماری شهری تصریح می‌کند: اجرای سیاست‌های تشویقی برای استفاده از فناوری‌های نوین در ساخت‌وساز، تقویت سرمایه‌گذاری در بازآفرینی بافت‌های فرسوده با تمرکز بر بافت‌های تاریخی، توسعه آموزش عمومی درباره مدیریت بحران و رفتار با تمرکز بر مدارس و محلات، مقاوم‌سازی آثار تاریخی ثبت ملی و بین‌المللی با حفظ ارزش‌های معماری با استفاده از فناوری‌های نوین، ایجاد و گسترش فضاهای باز در مناطق پرتراکم، توسعه زیرساخت‌های امداد و نجات و تجهیز آن‌ها به فناوری‌های پیشرفته، تقویت نظارت بر ساخت‌وساز در مناطق جدید شهری و احیای زاینده‌رود از جمله عوامل مؤثر در کاهش خطرات زیست‌محیطی و ارتقای شاخص‌های پایداری در شهر خواهد داشت.
به گزارش ایمنا، اکنون می‌توان با اصلاح وضعیت شهرسازی شهرها را در برابر زلزله به میزان زیادی کاهش داد. به عبارت دیگر ایمنی شهری در برابر زلزله را به عنوان یک هدف عمده باید در فرآیند شهرسازی وارد ساخت. عناصری مانند ساختار شهر، بافت شهر، فرم شهر، تراکم‌های شهری، شبکه ارتباطی شهر، مکان گزینی عناصر شهری از هدف فوق تأثیر می‌پذیرند.