به گزارش خبرگزاری ایمنا از قم، شهر قم به واسطه وجود حرم مطهر بانوی کرامت، حضرت فاطمه معصومه (س) مورد توجه بسیاری از مسلمانان و شیعیان جهان است و هرساله میلیون‌ها نفر از این شهر و این حرم مطهر بازدید می‌کنند.
این حرم مطهر در طول قرون گذشته توسط بسیاری از هنرمندان و معماران مورد ساخت و مرمت قرار گرفت تا امروز نه فقط به عنوان یک قطب معنی و زیارتی میزبان دل‌های عاشقان باشد، که از نظر معماری و حوزه گردشگری یکی از مهمترین بناهای تاریخی ایران به شمار می‌رود.
حرم مطهر حضرت معصومه (س) شامل فضاهایی همچون صحن‌ها، گنبد، ایوان‌ها، رواق‌ها، موزه و کتابخانه نیز می‌شود. گفتنی است علاوه بر امامزادگانی که در این حرم به خاک سپرده شدند، چهار پادشاه از صفویان، دو پادشاه از قاجار، و همچنین تعدادی از شاهزادگان قاجار در این مکان دفن شده‌اند.
گنبد
پس از وفات حضرت معصومه (س) در سال ۲۰۱ هجری قمری، مردم قم با احترامی ویژه، بدن مطهر ایشان را در این شهر به خاک سپردند. موسی بن خزرج بن سعد اشعری که از راویان امام رضا (ع) بود و شهرت او در تاریخ تشیع به سبب میزبانی فاطمه معصومه (س) هنگام ورود به قم است، سایبانی از بوریا بر فراز قبر شریف آن حضرت قرار داد تا در نهایت حضرت زینب فرزند امام جواد (ع) به سال ٢٥٦ هجری قمری اولین گنبد را بر فراز قبر شریف عمه بزرگوارش بنا نهاد. این گنبد قبه ای برجی شکل بود که از مصالح آجر و سنگ و گچ در اواسط قرن سوم هجری ساخته شد. به مرور زمان و پس از دفن بعضی از بانوان علوی در جوار فاطمه معصومه (س) دو گنبد دیگر در کنار گنبد اول ساخته شد.
در سال ۴۴۷ هجری «میر ابوالفضل عراقی» (وزیر طغرل کبیر) به تشویق شیخ طوسی به جای آن سه گنبد، گنبد مرتفعی، آراسته به نقش‌های رنگ آمیزی و تزئینات آجری و کاشی بدون ایوان و حجره بنا نهاد، که تمام قبور سادات و آن بانوان را فرا می‌گرفت.
در سال ۹۲۵ هجری قمری همین گنبد به همت «شاه بیگی بیگم» همسر شاه اسماعیل تجدید بنا و سطح خارجی گنبد با کاشی‌های معرق آراسته شد. ضمناً ایوان رفیع با دو مناره در صحن عتیق ساخته شد. نهایتاً در سال ۱۲۱۸ هجری همزمان با سلطنت فتحعلی شاه قاجار گنبد با خشت‌هایی طلایی تزئین شد که تا سال ۱۳۷۹ شمسی باقی‌ماند. شکل کلی و معماری حرم حضرت معصومه بیشتر متعلق به دوره‌های صفوی و قاجار است.
در سال ۱۳۸۰ به علت تخریب ظاهر گنبد، توسط تولیت آستانه مقدسه، مسعودی خمینی جهت بازسازی و تعمیرات اساسی گنبد حرم اقدام شد و خشت‌های طلایی سابق جمع‌آوری شد. پس از بازسازی و تعمیرات اساسی بر روی گنبد، پرده برداری از گنبد جدید در اردیبهشت ماه ۱۳۸۴ هجری شمسی به دست آیت الله محمد تقی بهجت انجام شد.
دیوارها و ضریح
حرم حضرت فاطمه معصومه (س) در میان بقعه با بلندی ۲۰/۱ و طول و عرض ۹۵/۲ در ۲۰/۱ متر قرار گرفته و با کاشی‌های نفیس و زرفام آغاز قرن هفتم پوشیده شده است. همچنین گرداگرد مرقد، دیواری به بلندی دو متر و طول و عرض تقریبی ۸۰/۴ در ۴۰/۴ قرار دارد که در سال ۹۵۰ بنا گردید و با کاشی معرق آراسته شد که اکنون این دیوار با ضریح مشبک از جنس نقره پوشیده شده است.
سیر تاریخی مرقد حضرت فاطمه معصومه (س) در طول دوره‌های مختلف دستخوش تغییراتی بوده‌است. در سال ۶۰۵ هجری به دستور «امیر مظفر احمد بن اسماعیل» بزرگ خاندان آل مظفر، بزرگ‌ترین استاد کاشی ساز آن زمان «محمد بن ابی طاهر کاشی قمی» کار ساخت و پرداخت کاشی‌های متنوع مرقد را شروع کرد و بعد از هشت سال، در سال ۶۱۳ کاشی‌های آن آماده گردید و کار گذاشته شد. در سال ۱۳۷۷ شمسی مرقد به شکل جدید که آمیخته‌ای از کاشی و سنگ است تجدید بنا شد و همچنین دیواره‌های داخلی با سنگ مرمر سبز آراسته شد.
سال ۹۶۵ هجری شاه طهماسب صفوی، در چهار طرف مرقد ضریحی آجری آراسته به کاشی‌های هفت رنگ و کتیبه‌های معرق بنا نمود و در اطراف آن منافذی باز بود تا هم مرقد دیده شود و هم زائران نذورات خود را داخل ضریح بریزند. در سال ۱۲۳۰ هجری قمری فتحعلی شاه همان ضریح را نقره پوش کرد که این ضریح به مرور زمان فرسوده شد و در سال ۱۲۸۰ ضریحی که از نقره ضریح سابق و نقره‌های موجود در خزانه ساخته شده بود به جای آن نصب شد.
این ضریح چندین مرتبه تجدید بنا و اصلاح شد و سال‌های متمادی روی مرقد فاطمه معصومه (س) باقی بود تا اینکه در سال ۱۳۶۸ هجری شمسی به دستور تولیت آن زمان شکل ضریح را تغییر دادند و ضریحی را با ظرایف هنری ویژه‌ای به جای آن نصب کردند که آن ضریح همچنان برفراز مزار مطهر برقرار است و در اسفند ماه ۱۳۸۰ شمسی اصلاحات و تعمیرات جدید صورت گرفت. تمام قسمت‌های نقره‌ای ضریح از نقره ۹۲ درصد با نقره ۱۰۰ درصد خالص تعویض شد و چوب‌های زیر آن از جمله ستون و پایه به دست استادان اصفهانی ساخته و قلم زنی شد و کارشناسان آستانه مقدسه (قسمت نقره‌ای) آن را تعویض کردند و ضریح سابق فرسوده شده را به خزانه تحویل داده شد.
رواق‌ها
رَواق یا پیشگاه‌خانه، فضاهای سرپوشیده ستون دار است یا از چشمه طاق‌هایی تشکیل یافته که در طرفین صحن یا میان سرای مسجد یا اماکن مذهبی ساخته می‌شود. دهانه اینگونه فضاها رو به صحن است و در ورودی مسجد را به شبستان یا گنبدخانه متصل می‌کند. امروزه فضاهای مسقف و محصور پیرامون حرم اهل بیت (ع) با کاربری عبادی و زیارتی، رواق نامیده می‌شوند. حرم حضرت معصومه (س) دارای ۶ رواق است که اغلب دارای گنبدی کوچک‌تر از گنبد اصلی حرم است. ۳ رواق ساخته صفویان، ۲ رواق ساخته قاجاریان و یک رواق مربوط به روزگار معاصر است. این رواق‌ها دارای انواع هنرهای بدیع اسلامی است و کتیبه‌هایی نفیس به خط خوشنویسانی مشهور مانند محمدرضا امامی در آنها به چشم میخورد.
رواق شرقی یا رواق آینه
این رواق در شرق روضه قرار دارد و در ۱۱۳۰ هجری قمری توسط علی‌اصغرخان اتابک همراه با ایوان آینه ساخته شد. طول این رواق ۲۳ متر، عرض آن ۵/۳ متر و ارتفاعش ۵ متر است.
رواق غربی
شامل ۳ بخش است و در ۱۲۳۶ قمری توسط محمدتقی میرزاحسامالسلطنه فرزند فتحعلیشاه به عنوان مسجد بالاسر به جای عمارت مهمانسرایی که شاهطهماسب در ۹۴۵ قمری ساخته بود بنیاد شد.
رواق و گنبد شاه صفی یا حرم زنانه
آرامگاه شاه صفی در آن جای دارد و در ۱۰۵۲ قمری به دستور شاه‌عباس بر فراز آن گنبدی با دو پوشش ساختند. این رواق اکنون به روضه پیوسته است. در این رواق کتیبه‌های نفیس به خط محمدرضا امامی هست که احادیثی بر آن نوشته شده است.
رواق و گنبد شاه‌عباس دوم
در ۱۰۷۷ قمری توسط شاه سلیمان بر روی مقبره شاه‌عباس بنا شد. گنبد آن ۱۶ ضلعی منظم است. در این رواق نیز کتیبه‌ای به خط محمدرضا امامی است که سوره جمعه بر آن نوشته شده است.
رواق و گنبد شاه سلیمان
مرقد شاه سلیمان و شاه سلطان حسین صفوی در آنجاست. این رواق در سال ۱۱۰۷ قمری توسط سلطان حسین ساخته شد. قاعده گنبد آن ۴ ضلعی نامنظم است. کتیبه‌هایی به خط خطیب قمی در آن هست که سوره حشر بر آن نوشته شده است.
رواق و گنبد طباطبایی
رواقی است به شکل مثلث، ساخته حاج آقا محمد طباطبایی (آیتالله زاده قمی) که ساختمان آن از ۱۳۶۰ هجری قمری تا ۱۳۷۰ قمری به درازا کشیده است.
صحن‌ها
حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) دارای سه صحن است:
صحن عتیق
صحن عتیق یا قدیمی (واقع در شمال روضه مبارکه) اولین صحنی است که در این بارگاه مبارکه بنا شده، این صحن را چهار ایوان زیبا فرا گرفته است. ایوانی با عظمت در جنوب که همان ایوان طلا (ورودی صحن به روضه مطهره) می‌باشد و ایوانی در شمال که ورودی فیضیه به صحن را تشکیل می‌دهد که ساختمان نقاره خانه روی آن بنا شده است و ایوانی در غرب که ورودی مسجد اعظم به صحن است و در شرق، ایوان ورودی صحن عتیق به صحن نو واقع است.
در ۹۲۵ قمری شاه بیگم صفوی برای نخستین بار صحنی به شکل مربع با ۳ ایوان بنا نهاد. این صحن و ایوان‌ها همچنان بر جای بود تا زمان فتحعلیشاه، ظاهر آن را تغییر دادند و به شکل ۸ ضلعی نامنظم درآوردند. پس از آن بر ایوان‌های صحن و عتیق افزوده شد. اکنون ۷ ایوان در آن هست. ۴ ایوان در جنوب و ۳ ایوان در شمال صحن.
مشهورترین ایوان صحن عتیق، ایوان طلاست که توسط شاه بی گم ساخته شد و توسط فتحعلیشاه طلاکاری گشت. در این ایوان‌ها انواع تزئینات هنری اسلامی مانند مقرنسکاری و گچ بری و آینه کاری به کار رفته و کتیبه‌هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‌شود. طول ایوان طلا ۹ متر، عرض آن ۶ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است.
صحن جدید
این صحن از آثار میرزا علی‌اصغرخان اتابک است و ساختمان آن ۸ سال از ۱۲۹۵ تا ۱۳۰۳ هجری قمری به درازا کشید. در صحن جدید که به شکل چندضلعی نامنظم است نیز ۷ ایوان هست که مشهورتر از همه ایوان آینه است.
این ایوان یکی از شاهکارهای معماری و ساخته استاد حسن معمار قمی است. طول ایوان ۹ متر، عرض آن ۷/۸۷ متر و ارتفاعش ۱۴/۸۰ متر است. ایوان‌های صحن جدید نیز دارای انواع تزئینات کاشیکاری، مقرنس کاری، گچ بری و آینهکاری به کار رفته و کتیبه‌هایی نفیس به خط کوفی و نسخ و ثلث در آن دیده می‌شود.
این صحن زیبا دارای چهار ایوان شمالی، جنوبی و شرقی و غربی است: ایوان شمالی آن ورودی از میدان آستانه و ایوان جنوبی ورودی از طرف قبله و ایوان شرقی ورودی از خیابان ارم و ایوان غربی همان ایوان آینه است در هر کدام از این ایوان‌های یاد شده ظرایف و آثار هنری، معماری خاصی به کار رفته است.
صحن صاحب‌الزمان
این صحن با بیوتات متعلق به آن در مساحتی حدود ۸ هزار متر مربع با چهار جهت ورودی شامل شرقی شبستان امام خمینی، ورودی غربی پل آهنچی، ورودی شمالی بست مسجد اعظم، ورودی جنوبی خیابان جدیدالاحداث است. دیواره‌های اطراف این صحن منقوش به کتیبه‌های قرآنی با خطوط بنایی و کوفی در ساختار و طرح جدید با ترکیبی از سیمان سفید و آجر است.
گلدسته‌ها
گلدسته‌های حرم حضرت معصومه (س) شامل ۶ گلدسته می‌شود.
گلدسته‌های ایوان طلا
در ۱۲۱۸ هجری قمری فتحعلی شاه این گلدسته‌ها را طلاکاری کرد. این گلدسته‌ها در ایام ناصرالدین‌شاه، توسط حسین‌خان شاهسوند، معروف به شهاب الملک تجدید بنا شد و سطح آنها با کاشی آراسته گشت. کامران‌میرزای قاجار آنها را با خشت‌های زرین بیاراست.
در دو طرف این ایوان در صحن عتیق، گلدسته‌هایی پوشیده از کاشی گره‌ی به صورت مارپیچ (به بلندی ۴۰/۱۷ متر از سطح بام و قطر ۵۰/۱) ساخته شده است که بین پیچ‌ها، اسامی مبارک: «الله»، «محمد»، «علی» به خط کوفی نوشته شده است که در بالای آنها زیر مقرنس کتیبه‌ای قرار دارد، که سقف آن «ان الله و ملائکته یصلون…» است.
گلدسته‌های ایوان آینه
دو گلدسته دیگر در ۱۳۰۳ هجری قمری توسط علی‌اصغرخان اتابک در صحن جدید و طرفین ایوان آینه بنیاد شد که به گلدسته اتابکی مشهور است. ارتفاع آنها ازکف صحن ۸۰ /۴۲ و از سطح بام ۲۸ متر و قطرشان ۳۰/ ۳ متر است. در بالای مأذنه ها کتیبه‌ای با پهنای حدود یک متر دیده می‌شود که متن آن در یکی از مأذنه ها «لا حول ولا قوه الا بالله العلی العظیم» و در دیگری «سبحان الله و الحمدلله و لا اله الا الله و الله اکبر» است. پوشش هر دو مأذنه از بالا تا پایین سرتاسر کاشی گره‌ی است که در میان آنها نام‌های پروردگار متعال خوانده می‌شود.
گلدسته‌های صحن بزرگ
در صحن بزرگ روبه‌روی ایوان آئینه قرار دارند. پوشش آنها، کاشی گره‌ی هشت ضلعی متساوی است. روی چهار ضلع این گلدسته‌ها نامای مبارک «الله»، «محمد»، «علی» از بالا به پایین ۴ مرتبه نوشته شده است.
مساجد
حرم حضرت معصومه قم دارای مساجد مختلفی است که به مرور زمان و با گسترش این حرم ساخته شده و یا به آن اضافه شده‌اند. مساجد حرم مطهر حضرت معصومه (س) شامل مسجد اعظم (مسجد آیت الله بروجردی)، مسجد بالاسر، مسجد طباطبایی و مسجد شهید مطهری می‌باشند.
موزه
در طی دوره‌های مختلف که از آغاز بنای حرم می‌گذرد، اشیا گرانبهایی در آنجا گردآمده است که زائران و مجاوران حرم وگاه فرمانروایان دور و نزدیک آنها را هدیه کرده‌اند. پیش از تأسیس موزه، طی سالیان دراز چون جایی برای نگهداری این اشیا نبود و اینها به صورت پراکنده در اطراف بقعه و حرم انباشته شده بود، برخی از میان رفت. در ۱۳۱۴ شمسی وزارت معارف وقت محلی را در غرب حرم زنانه در نظر گرفت و پس از نوسازی به موزه آستانه اختصاص داد. بعدها موزه را به محلی در جنب مدرسه فیضیه، در کنار دفتر تولیت آستانه انتقال دادند و در جای ساختمان موزه سابق، مسجد موزه را بنا کردند. در این موزه اشیا نفیسی چون قرآنهای خطی، دوازده قطعه فرش قبر پادشاهان قاجار، قسمتی از پرده کعبه که توسط امام خمینی اهدا شده، مسکوکات کهن و گرانبهای زرین و سیمین اسلامی از عصر خلفای عباسی تا روزگار معاصر، قالیچه‌های نفیس، درهای زرین و سیمین، قندیل و چلچراغ و شمعدان و بسیاری چیزهای دیگر نگهداری می‌شود.
کتابخانه
پیش از تأسیس کتابخانه آستانه، مقداری از کتاب‌های نفیس خطی و قرآنهای مذهب و گرانبهایی را که در طی سالیان دراز گردآمده بود، در حجره‌ای واقع در غرب صحن عتیق روی هم انباشته و جلوِ آن را دیوار کشیده بودند. در سال ۱۳۱۴ شمسی که مشغول ساختن موزه بودند، برخی از این کتاب‌ها از میان رفت. بقیه را در دو صفّه بزرگ برفراز صفه‌های داخلی ایوان آینه جای دادند.
در ۱۳۳۰ شمسی، کتابخانه‌ای مرکب از ۲ سالن مطالعه و یک دفتر، روی حجره‌های شرقی صحن عتیق، و ۲ مخزن کتاب روی مقبره مستوفی و غرفه مشرقالشمسین ساخته شد و آن کتاب‌ها را به آنجا منتقل کردند. این کتابخانه دارای ۴ طبقه و چهار تالار مجزا برای آقایان و چهار تالار برای بانوان است. کتاب‌های بسیار زیادی در این کتابخانه در زمینه‌های گوناگون موجود است که ۱۵۰۰ جلد از آنها توسط سید ابوالفضل، تولیت آستان حرم حضرت معصومه قم اهدا شده است.
در این گزارش تلاش شد تا ویژگی‌های معماری و طراحی بخش‌های مختلف حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (س) به همراه تاریخچه و هنرهایی که در آن به کار گرفته شده بیان شود. امید است تا همه عاشقان خاندان عصمت و طهارت (ع) و علاقه مندان به حوزه‌های گردشگری با حضور در این مکان مقدس، تجربه‌ای متفاوت از زیارت و سیاحت را کسب کنند و بتوانند از زیبایی معنوی و ظاهری این حرم شریف بیشترین بهره را ببرند.